Zihinsel Yetersizliği Olan Çocukların Kardeş İlişkileri

Kardeşlerin birbirlerini etkileyeceği varsayımını ileri süren birçok bilim adamı, çocukların kişilik ve mizacının, yaşının, cinsiyetinin ve doğum sırasının kardeşler arasındaki ilişkilerde etkili olduğu vurgulanmaktadır. Bireyin diğer insanlarla ve çevresiyle olan ilişkilerindeki bireyin davranışsal stili olan mizaç, çevre koşullarından etkilenen, kısmen öğrenilmiş ve genetik temeli olan bir özelliktir. Birçok araştırmacı kardeş ilişkilerinde mizacın önemli olduğunu belirtmişlerdir.

Kardeşler arası ilişkide çocukların yaşları da etkili olmaktadır. Kardeşler, aralarında yaş farkı da olsa aynı anda büyümekte ve giderek daha üst bilişsel, toplumsal ve duygusal beceriler geliştirmektedirler. Yapılan bir araştırmada, yaş farkının kardeş ilişkisini açıklamakta önemli olduğunu ve yaş farkı az olan kardeşlerin birbirleriyle ve birbirlerinin arkadaşlarıyla daha fazla birlikte oldukları ve ilgilerinin diğer kardeşlere oranla daha yakın olduğu bulunmuştur. Kardeşler arasındaki bu etkileşimin, çocukların bireysel başarılarını da etkilediği belirtilmektedir.

Çocuklar arasında yaş farkının az olması çoğu ebeveyni mutlu etmektedir. İlk iki yılda çok zor günler geçiren ebeveynler için üç yaşından küçük iki çocuğun bakımı gerçek bir sınav olmaktadır. Ancak, bebeklik evresi daha kolay atlatılmakta, kardeşlerin birbirine arkadaş olması sağlanmaktadır. Her iki çocuk yaklaşık olarak aynı büyüme evrelerinden geçmekte, daha çok ortak noktaları bulunmakta ve her zaman birbirlerine oyun arkadaşları olmaktadırlar. Çocuklar arasındaki üç-dört yıllık yaş farkının en olumlu yanı ilk aylarda ortaya çıkmaktadır. İlk çocuğun gece uyanma dönemi artık sona ermiştir, tuvalet eğitimi de tamamlanmıştır. Kendi kendine giyinebilir ve yemek yiyebilir, bu da anne için büyük bir rahatlık sağlar. Ayrıca anaokuluna gidiyorsa kendine arkadaş edinebilir, böylece gerçek bir destek bulabilir ve yeni gelen bebekle anne rahatlıkla ilgilenebilir. İlk çocukları dört-beş yaşlarında olan anne-babalar, bebeklerinin tadını daha çok çıkarabilirler. Çünkü büyük çocuk ev dışındaki yaşama büyük ölçüde alıştığı için ve genelde pek kıskançlık göstermez, bebekle ilgilenebilir, onu sevebilir ve anne babanın bebeğe karşı duygularını paylaşabilir. Değişiklikleri fark edebilir, duygularına hakim olabilir. Dört-beş yaş fark bulunan kardeşlerin ilgi alanları farklı olduğu için oyun arkadaşı olması pek mümkün değildir. Çok iyi arkadaş olabilirler, hatta ikinci çocuk büyüdükçe aralarında az yaş farkı bulunan kardeşlere kıyasla daha çok konuşabilirler, fakat temelde birbirinden bağımsız hareket ederler.

Aralarında az ya da çok yaş farkı bulunan kardeşler çok iyi geçinebilir ya da birbirlerinden hoşlanmayabilir, sık sık tartışabilir veya birbirleriyle ilgilenmeyebilirler. Bazı çocuklar ilk günden itibaren uyum sağlar, bazıları ise hiç geçinemez. Kardeşler arasındaki yaş farkı kardeş ilişkilerinin niteliğini belirleme de tek başına etken değildir.

Kardeş ilişkilerinin güç statüsü yapısında yaş ilerledikçe önemli değişiklikler oluşmaktadır. Bu değişimler, küçük kardeşin kendine yeterli konuma geldiği on iki yaş döneminde tamamlanmaktadır. Küçük kardeş büyüdükçe daha da bağımsızlaşmakta, büyük kardeşten daha az bakım ve yönlendirme istemekte ve kabul etmektedir. Kardeşler büyüyüp yeterli duruma geldikçe aralarındaki gelişimsel statü farklılığı da azalmakta ve gelişimsel statüleri benzerleştikçe, ilişkileri de daha simetrik ve eşitlikçi nitelik kazanmaktadır. Kardeşler arasındaki ilişki statüsü-güç farkı aile büyüklüğü ile ilişkilidir. Dört veya daha çok çocuktan oluşan geniş ailelerde daha büyük kardeşler iki veya üç çocuklu ailelerdeki büyük kardeşlere göre daha çok bakım sorumluluğu üstlenmiş durumdadırlar. Benzer olarak dört ya da daha çok çocuktan oluşan geniş ailelerdeki büyük çocukların üzerinde, iki veya üç çocuklu ailelerdeki çocuklardan daha az baskı bulunmaktadır. Kardeşlerin cinsiyetlerinin kardeş ilişkilerini etkileyebilecek faktörlerden biri olduğu düşünülmektedir. Engelli olmayan kardeşin cinsiyeti özellikle doğum sırası ve ailenin sosyo-ekonomik durumu ile birlikte değerlendirildiğinde engelli çocuğun tecrübelerinin merkezi olabileceği vurgulamaktadır. Cinsiyet ve doğum sırası arasındaki etkileşimin, çocukların kişilik özelliklerinin ve aile içindeki rol ve sorumluluklarının belirlenmesinde önemli olduğu görülmüştür. Çoğu ailede ilk doğan kız çocuklar, erkek çocuklar ya da sonradan doğan kız çocuklara göre, genellikle kardeşlerinin bakımında daha fazla sorumluluk yüklenmektedir.

Engelli çocuğa sahip ailelerde ise, büyük kız kardeşler ev işleri ve engelli çocuğun bakımıyla ilgili olarak erkek kardeşlerden daha fazla sorumluluk üstlenmektedir. Engelli kardeşe sahip kız kardeşler, engelli kardeşlerinin bakımı konusunda aşırı sorumluk aldıklarında, suçluluk ve öfke duyguları yaşamakta ve olumsuz davranışlarının artmasına neden olmaktadır. Ayrıca araştırmacılar engelli çocukların kız kardeşlerinin daha çok uyum problemleriyle karşı karşıya olduklarını belirtmişlerdir. Ablalar ve engelli çocukla aynı cinsiyete sahip olan diğer kardeşler engelli bir kardeşin varlığından daha çok etkilenmektedirler.

Ailede büyük kardeş erkek ise annenin küçük çocuğuna daha çok yardımcı olduğu, ancak abla varsa bu görevi ablaya bıraktığı görülmektedir. Bir kız çocuğunun çok ablası varsa, annesi ile tam bir özdeşim kurması mümkün değildir. Büyük kız kardeşler, anne ile olan ilişki konusunda küçüklerine oranla daha avantajlıdırlar.

Mc Hale ve arkadaşları yaptıkları çalışmada kardeş ilişkilerinin kalitesi üzerinde küçük veya büyük otistik çocuk kardeşleri arasında farklılık bulmamıştır. Fakat küçük kardeşler otistik kardeşlerine ilişkin daha çok olumsuz duygu hissettiklerini ifade etmişlerdir.

Adler, ailedeki diğer çocukların varlığına ve bunun çocuğun gelişimi üzerindeki etkilerine dikkati çeken ilk kuramcıdır. Ona göre, çocuğun diğer kardeşler arasındaki durumu, özellikle dünyaya geliş sırası açısından, kendine özgü bazı sorunları da birlikte getirmektedir. Ancak, büyük, ortanca ve en küçük çocuğun bu sıralamadan doğan olası sorunları, kesin beklentiler olarak yorumlanmamalıdır.

Ailede egemen olan sosyal ve bilişsel ortam, ilk doğan çocuk için oldukça farklıdır. En az dokuz ay boyunca anne-babanın tüm ilgisi ilk doğan çocuk üzerinde yoğunlaşmaktadır. Ayrıca anne-babalar ilk çocuklarına karşı, genellikle daha yüksek bir beklenti içinde olmaktadır. Eşler daha çok ilk çocuklarını kendilerinin bir örneği gibi görmek eğilimindedirler. İlk çocuğun doğumu genellikle eşlerin evliliklerinin ilk dönemine rastlamaktadır. İlk gebelik ve ilk doğum eşler için en heyecanlı olaydır.

Çocuk hem çok sevilir, hem de sıkı bir gözetim altına alınır. Bu da aşırı hoşgörü ve kızgınlık arasında gidip gelen davranış değişikliklerine sebep olur. Küçük sorunlar üstünde çokça durulur. Çocuğun özgürlüğü kısıtlanır. Anne baba ilk çocuklarında hem büyük umutlar içindedir hem de gergindirler. Çocuğu rahat bir ortamda zevk alarak büyütemezler. Ancak anne babaların bu gerginliği ve güvensizliği, aileden aileye büyük değişme gösterir. İlk çocuğa verilen önem ve anne babanın gösterdiği yakın ilgi deneyim eksikliklerinden doğan yanılgıları önemsiz kılabilir. Ancak tersine ilk çocuk, anne, baba beklentilerini karşılayacak yeteneklerden yoksunsa sonuç düş kırıklığı olur. Eve ikinci çocuğun gelmesiyle tek çocuk evde birden büyük çocuk olur. Bazı sorumluluklar üstlenmek zorunda kalır. Daha önceden bu ortama alıştırılmamışsa, kardeşini anne, babasının sevgisini paylaşmak zorunda olduğu bir varlık olarak görür. Bir de ailenin ilgisi gelen küçük kardeşine yönelmişse, kendini terk edilmiş hisseder.

İlk doğanlar, daha küçük çocuklara oranla bazı sorumluluklar üstlendiklerinden, liderlik özellikleri geliştirmeye ve toplumsal ilişkilerde egemen olmaya daha uygundurlar. Kardeşleriyle karşılaştırıldıklarında, ilk çocukların kendi yeteneklerini kavrayışları daha güçlüdür; bu da, onların kendine yeterlik duygularını geliştirir. Küçük kardeşlerin bakımını üstlenme hem duygusal gelişimi destekler, hem de çocukları, sosyal ilişkilerinde başkalarının iyiliğine yönelik ve koruyucu yaklaşımları benimsemeye özendirir.

İlk doğan çocukların, duygusal açıdan, kendilerini suçlu hissetmeye daha eğilimli oldukları, başkalarına daha bağımlı, daha az saldırgan ve daha uyumlu bir yapıda oldukları görüşü oldukça geçerli olmaktadır. Büyük çocuğun bir bağımlılık kaynağı, özdeşim modeli, oyun arkadaşı ve toplumsallaştırma etkeni olarak üstlendiği roller, kardeş ilişkisinin olumlu yönünü oluşturmaktadır.

Anne çocukların yanından ayrıldığında, büyük çocukların yarıdan fazlasının kardeşlerini kucaklayarak ya da onlara güven verici rahatlatıcı sözler söyleyerek, kaygı içindeki kardeşleriyle ilgilendikleri görülmektedir.

Bunun yanı sıra, büyük çocuk, kimlik gelişimi ve sosyal gelişim açısından kardeşleri için önemli bir özdeşim modeli oluşturur. Büyük kardeş, çocuk oyunları, ilk okuma alıştırmaları ve oyun alanında uygun davranışlar gibi bilişsel ve fiziksel becerilerin kazanılmasında kardeşlerine yol göstererek, öğretmen rolünü üstlenir. Kardeşler, paylaşma, görüş alışverişi, empati duygusu geliştirme ve yardımlaşma gibi toplumsal ilişkileri birbirlerinden öğrenirler.

Ortanca çocukların durumu biraz daha karmaşıktır. İkinci kardeşin aileye katılışı, daha az heyecanlı, daha olağan sayılan bir olaydır. Karı koca, anne ve baba rollerini daha iyi öğrenmiş, tedirginliklerinden sıyrılmışlardır. İkinci çocuğun sorunları, ilk çocuğunki gibi abartılmaz. Sorunlar daha hoşgörülü, daha az kaygılı bir tutumla ele alınır. Beklentiler daha azdır ve bunun sonucunda, ilk çocuğa yapılan baskılar azalır. Daha az kollanan çocuk da kendi doğrultusunda gelişme olanağını daha kolay bulur. Oynayacak bir abla ve bir ağabeyi vardır. Çevreye daha kolay uyar, daha çabuk arkadaş edinir. Ablanın ve ağabeyin kıskançlıklarını çekerek büyüdüğü için, daha girgin ve girişken olur. Kendisinden büyük ve kendinden sonra doğan kardeş arasında da sıkışıp kalabilir.

Genelde ortanca çocuk, ne büyüğün ayrıcalıklarına, ne de küçüğe gösterilen özene sahiptir. Büyüklerin oyununa katılamaz, çünkü kuralları bilmez. Küçük gibi davranamaz, çünkü kardeşine iyi örnek olması gerekir. Sonuç olarak, büyüklerin ödevlerini, küçüklerin oyunlarını engelleyen bir çocuk haline gelir. Bu durumda en çok cezalandırılan o olur ve çevresine düşmanca tutum edinmeye başlayabilir. Çocuklar okul çağına geldiklerinde durum daha da kolaylaşır. Ortanca çocuk hem okul çalışmasında büyük çocukla birlikte olur, hem de küçükleri koruma görevi edinir. Bu nedenle ona aile içinde bir yeri olduğu gösterilmeli, düzeyine göre işler verilerek diğerlerinin yanında başarılı olabileceği vurgulanmalıdır. En küçük çocuğa genellikle her evde “bebek” gözüyle bakılır. Anne baba yaşlandıkça tutumlarında gevşeklik ölçüsüne varabilen bir yumuşama olur. Çoğunlukla tasarlanmadan doğan bu son çocuğun uzun bir süre çocuk kalması istenir. Disiplin daha gevşemiştir. Çocuk evin en küçüğü olmanın bütün önceliklerinden, üstünlüklerinden yararlanır; isteklerinin hepsini elde eder. Abla ve ağabeylerine karşı “O daha küçük!” diye korunur. Yaramazlıkları daha hoşgörüyle karşılanır. Delikanlılık çağına gelse de evin “koca bebeği” dir. Son çocukların, en küçük kardeşin, her ailede ortanca çocuklardan daha ayrıcalıklı bir yerleri vardır. Hele bu çocuk, uzun bir aradan sonra gelmişse bu ayrıcalıklı durum çok daha belirgin olmaktadır.

Büyük çocuk bir süre ailede tek çocuk olarak yaşamını sürdürdüğü için, ailedeki konumu farklıdır. İlk çocuğun deneyiminden ailede ikinci çocuk habersizdir. Kardeşlerden en küçüğü ise, diğer kardeşlerin başından geçmeyen bir dizi olayla karşılaşır; çünkü doğduğu aile ortamında bir süre için en küçük ve en güçsüz konumdadır. Çocuklardan büyüğünün gelişiminin normal olması küçük kardeşi de motive edecektir. Küçük kardeş ağabeyi ya da ablasına ayak uydurmaya çalışacaktır. Dolayısıyla bu durum küçük kardeşin genellikle büyük kardeşten daha aktif ve saldırgan olmasını, mücadeleci bir yapıya sahip olmasını sağlayabilir. Öte yandan girdiği rekabette karşılaştığı engelleri yenemeyeceğini anlamış, bu yüzden cesareti kırılmış, mutsuz bir görünüm de çizebilir (Adler 1998). Böylece, kardeşlerin doğum sıraları, ailedeki yerleri, aile içi ilişkileri, kişiliklerinin oluşumunda bir etken olarak ele alınabilir. Ancak kişiliğini biçimlendiren nedenler arasında doğum sırası, sadece bir halka olarak ele alınabilir.

Ailedeki çocuk sayısı da kardeş ilişkilerini etkileyen bir faktör olarak görülebilir. Çok çocuklu ailelerde, kardeşler birbirinden çok farklı roller alırlar. Kardeşlerin bir kısmı sorumlu ve güvenilirken diğerleri az destekle, kendi işini kendi yapar. Büyük kardeşten aşırı kardeş bakım istekleri, artan kardeş çatışması, daha az olumlu kardeş ilişkisi, daha çok davranış problemi, arkadaşlarla geçirilen zamanın ve ev dışı aktivitelere ayrılan zamanın azalması ile ilişkilendirilebilir. Bu risk faktörlerinin iletişim becerilerinde, sosyal ve özbakım becerilerinde yetersizliğine sahip olan zihinsel ya da fiziksel kısıtlılıkları olan engelli çocukların kardeşlerinde daha yüksek olması beklenir.

Çocuklar arasında uyum bozukluğuna yol açan birçok olaya, yeterli ve uygun olmayan ilk anne – baba çocuk ilişkilerinin neden olduğu saptanmıştır. Anne ve babanın kendi çocukluk yıllarındaki deneyimi şimdiki tutumlarında etkili olabilir. Çocukluk yıllarında kendi anne-babasıyla sağlıklı bir iletişim kuramayan, yeterli sevgi göremeyen bir baba ya da aşırı baskı altında büyümüş bir annenin tutumları bu kötü deneyinler nedeniyle olumsuz olabilir. Büyüme aşamalarında başarılı olan çocuklar, iyi aile ilişkileri içinde yetişmiş bireylerdir. Aile içinde gerçekleşen başarılı ilişkiler, mutlu, arkadaşça, bunalımdan uzak yapıcı bireylerin oluşumunu sağlar. Anne – babanın sevgi ve ilgisinden yoksun olarak büyüyen çocuklar, büyük bir sevgi açlığı gösterirler, bu açlıkla da bir takım davranış ve uyum bozukluklarına neden olabilir.